Wydziedziczenie – kiedy jest możliwe i jak to zrobić?

Kiedy można domagać się zachowku? 

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego która ma na celu ochronę interesu majątkowego bliskich członków rodziny spadkodawcy. Dotyczy ona przeważnie sytuacji, kiedy to spadkodawca  pominął w akcie ostatniej woli najbliższą rodzinę, która dziedziczyłaby spadek gdyby zmarły nie sporządził testamentu. Instytucja zachowku znajduje także zastosowanie w przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnego majątku (tzw. pusty spadek) z uwagi na poczynione za życia darowizny.

Zachowek wynosi ½ udziału spadkowego, który przysługiwałby spadkobiercy w ramach dziedziczenia ustawowego. Z kolei w sytuacji, gdy zstępny, małżonek lub rodzice spadkodawcy byli trwale niezdolni do pracy albo jeżeli zstępny (dziecko, wnuk itd.) jest małoletni,  zachowek wynosi już 2/3 wartości udziału spadku, który przypadałby im na podstawie przepisów prawa spadkowego.

Co oznacza wydziedziczenie?

Jak wyżej wspomniano, zachowek ma na celu zabezpieczenie interesów majątkowych bliskich zmarłego, który za życia ma pełną swobodę w dysponowaniu swoim majątkiem. Ustawodawca zauważa jednak potrzebę zniesienia takiej ochrony w określonych przypadkach i w tym celu przewiduje instytucję wydziedziczenia. Chodzi tu m.in. o sytuacje, kiedy uprawniony do zachowku narusza ciążące na nim obowiązki rodzinne w stosunku do spadkodawcy. W takim przypadku żądanie zachowku – bez możliwości wyłączenia takiego uprawnienia przez spadkodawcę – byłoby po prostu niesłuszne. Ustawodawca nie przyznaje jednak spadkodawcy pełnej swobody przy wydziedziczeniu. Podstawę wydziedziczenia mogą stanowić wyłącznie określone w treści prawa spadkowego przesłanki.  – wskazuje adwokat Agata Koschel-Sturzbecher z kancelarii adwokackiej Adwokaci-KS Poznań.

Kiedy można wydziedziczyć?

W pierwszej kolejności warto wiedzieć, że do kręgu osób, które mogą zostać wydziedziczone przez spadkodawcą należą: zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.), małżonek oraz rodzice. I tak, spadkodawca może pozbawić osobę (lub osoby) z w/w kręgu prawa do zachowku, jeżeli wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Chodzi tu o takie działanie spadkobiercy, które jest obiektywnie naganne i narusza przyjęte normy moralne lub społeczne – w tym przypadku zachowanie uprawnionego do zachowku nie musi odnosić się do relacji ze spadkodawcą i dotykać samego spadkodawcy. Uprawniony musi przy tym zdawać sobie sprawę z tego, że działa w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i jednocześnie wbrew woli spadkodawcy, tj. mimo wyraźnej krytyki i powielanych  przez niego upomnień. Jednocześnie ustawodawca zastrzega, aby takie działanie miało charakter uporczywy, czyli przejawiało się w pewnej ciągłości lub powtarzalności. Jednorazowe zachowanie uprawnionego wbrew woli spadkobiercy nie może stanowić przyczyny skutecznego wydziedziczenia. Przykładem takiego postępowania może być np. prowadzenie nagannego stylu życia. prowadzenie nieuczciwej działalności czy też czerpanie korzyści z działalności przestępczej.

Podstawę wydziedziczenia może stanowić także dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci. Ustawodawca sugerując się celem instytucji wydziedziczenia zauważa, że nie każde popełnienie przestępstwa winno skutkować pozbawieniem prawa do zachowku. Dlatego też przestępstwo powinno zostać popełnione umyślnie. Jak wynika z treści przepisu, zachowanie sprawcy może być skierowane w stronę spadkodawcy, ale również jednej z najbliższych mu osób. Warto jednak wiedzieć, że nie chodzi tu tylko o więzi rodzinne – krąg najbliższych osób ustalany jest na podstawie indywidualnych okoliczności sprawy i może być nim np. przyjaciel bądź daleki krewny.

Osoba uprawniona do zachowku może zostać wydziedziczona również wtedy gdy, uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Pojęcie obowiązków rodzinnych interpretowane jest szeroko i obejmuje zarówno obowiązki wynikające z przepisów prawa (np. obowiązek alimentacyjny) jak i obowiązki społeczne lub moralne (np. troska i wsparcie). Ustawodawca po raz kolejny zastrzega, że naruszenie obowiązków musi mieć charakter uporczywy czyli przejawiać się długotrwałym działaniu – jednorazowy brak odwiedzin w ramach którego spadkodawca poczuł się urażony, nie może uzasadniać wydziedziczenia.

Jak wydziedziczyć członka rodziny?

Wydziedziczenie następuje przez oświadczenie woli złożone w treści ważnego testamentu. Ustawodawca nie zastrzega tutaj konkretnej formy testamentu. Z formalnego punktu widzenia złożenie takiego oświadczenia np. w testamencie własnoręcznym będzie miało taką samą moc prawną jak w testamencie notarialnym. Niemniej jednak testament notarialny stanowi dokument urzędowy, co niewątpliwie utrudnia jego podważenie i ogranicza ryzyko jego zgubienia lub zniszczenia.

Dla skuteczności wydziedziczenia ustawodawca wymaga, aby oświadczenie ostatniej woli zawierało konkretną, prawdziwą przyczynę która w ocenie spadkodawcy uzasadnia wydziedziczenie – jednocześnie musi ona nawiązywać do jednej z trzech omówionych wyżej przesłanek pozbawienia prawa do zachowku.

Przepisy prawa cywilnego nie precyzują jak powinno brzmieć oświadczenie spadkodawcy, którego skutkiem jest pozbawienie danej osoby zachowku. Najważniejsze jest, aby wola spadkodawcy w tym zakresie nie budziła wątpliwości. Istotne jest przy tym precyzyjne określenie osoby, która ma zostać wydziedziczona.

Warto dodać w tym miejscu, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Oznacza to, że spadkodawca powinien rozumieć przyczynę wydziedziczenia oraz mieć wolę puszczenia jej w niepamięć. Jeśli zaś w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. Pojęcie dostatecznego rozeznania nie musi obejmować świadomości, woli ani zamiaru wywołania skutków prawnych związanych z dokonaniem przebaczenia jakim jest brak możliwości wydziedziczenia – ważne aby przebaczenie obejmowało zachowanie uprawnionego mieszczące się w katalogu przesłanek wydziedziczenia. Warto także wiedzieć, że przebaczenie może mieć miejsce zarówno przed sporządzeniem testamentu, w którym zawarte zostało rozrządzenie o wydziedziczeniu, jak i po sporządzeniu tego testamentu.

Wydziedziczenie – skutek a dalsi zstępni 

Wydziedziczenie nie odnosi się do zstępnych wydziedziczonego. W razie wydziedziczenia danej osoby, uprawnionymi do zachowku stają się dzieci tej osoby, a w dalszej kolejności mogą to być wnuki, prawnuki itd.

Należy pamiętać, że wydziedziczenia może dokonać tylko i wyłącznie sam spadkodawca. Przepisy prawa spadkowego przewidują jednak sytuacje, w których otrzymanie spadku przez daną osobę byłoby rażąco niesprawiedliwe nawet jeśli spadkodawca nie decydował się jej wydziedziczyć. Instytucją, która powoduje analogiczny jak przy wydziedziczeniu skutek w postaci utraty prawa do zachowku jest niegodność dziedziczenia.